امام صادق(ع) و برخي ويژگي هاي مورد انتظار او از شيعيان

دوران امامت امام جعفرصادق (ع) ششمين پيشواي شيعيان از سال 114 هجري قمري و همزمان با شهادت پدر بزرگوارش حضرت امام محمد باقر (ع) آغاز شد. آن حضرت در سال 148 قمري و در سن 65 سالگي توسط منصور دوانيقي مسموم ، در مدينه منوره به شهادت رسيد و در قبرستان بقيع به خاک سپرده شد .
امام صادق (ع) در مدت 34 سال امامت پربرکت خويش نقش مؤثر و برجشته اي در گسترش فرهنگ حياتبخش اسلام داشت.
ايشان با استفاده از فرصت به دست آمده در عصر خويش (درگيري و نزاع ميان بني اميه و بني عباس) وسيع ترين دانشگاه اسلامي را پي ريزي نمود. در دانشگاه آن حضرت حدود چهار هزار شاگرد پرورش يافتند که برخي از آنان از رهبران فکري تشيع به شمار مي آيند مانند هشام بن حکم، عبد الله بن ابي جعفر، هشام بن سالم، محمد بن مسلم، مفضل بن عمر و جابر بن حيان .
در مکتب آن حضرت نه تنها شيعيان بلکه غير شيعيان نيز حضور مي يافتند . پيشوايان چهارگانه اهل سنت با واسطه يا مستقيم از محضر امام بهره فراوان برده اند .
امام (ع) شاگردان خود را بر اساس علاقه و استعداد آنان تقسيم نموده و در همان رشته تشويق و تعليم مي نمود . به اين ترتيب ، مکتب تشيع در اثر تلاش هاي فرهنگي امام صادق (ع) به صورت چشم گيري گسترش يافت، به اکثر قلمروهاي اسلامي رسيد و بسياري از مسلمانان در آن دوران طلايي به مکتب اهل بيت «عليهم السلام» آشنا شدند.
رهنمودهاي راهگشاي آن حضرت در زمينه هاي مختلف فردي و اجتماعي، معاشرت با ديگران، برخورد با جوانان، مسائل حقوقي، آداب ازدواج، موضعگيري هاي سياسي ، آموزه هاي علمي، تربيتي، پزشکي و ده ها موضوع ديگر، زينت بخش صفحات زندگي آن حضرت و برگ زريني در تاريخ شيعه است .
در اين مقاله منتخب سخنان آن حضرت در بيان ويژگي هاي مورد انتظار از شيعيان و مؤمنان حقيقي آمده است.
صبر و پايداري
بدون شك شكيبايي و استقامت در راه رسيدن به هدف، از عوامل پيروزي انسان است . کساني در زندگي به خواسته ها و آرزوهاي خود نائل شده اند که در راه آن ، نهايت سعي و تلاش خود را به كار گرفته اند .
امام صادق (ع) يکي از مهم ترين نشانه هاي شيعه را استقامت در راه حق دانسته و رسيدن به سعادت حقيقي را در گرو اين خصلت پسنديده معرفي مي کند و مي فرمايد: «لو ان شيعتنا استقاموا لصافحتهم الملائکه ولاظلهم الغمام ولاشرقوا نهارا ولاکلوا من فوقهم ومن تحت ارجلهم، ولما سالوا الله شيئا الا اعطاهم ؛ اگر شيعيان ما در راه حق استقامت ورزند فرشتگان آسمان با آنان دست مي دهند، ابرها [ي رحمت] بر سر آنان سايه مي افکنند و سيمايشان همانند روز روشن مي درخشد و از زمين و آسمان روزي مي خورند و هيچ خواسته اي از خداوند نخواهند داشت مگر اينکه خداي متعال به آنان عطا مي کند .» (1)
ساده زيستي
از آنجا که دلبستگي به دنيا مانع رسيدن به کمال حقيقي است، مردان مؤمن همواره ، قناعت را در متن برنامه خود دارند و ساده زيستي، پرهيز از تعلقات دنيوي و دل نبستن به زرق و برق دنيا از شاخص ترين ويژگي هاي آنان است كه مطمئناً اين شيوه پسنديده را از زندگي پيامبران و اولياء الهي آموخته اند .
پيروان حقيقي اهل بيت ،صفت پسنديده اي چون ساده زيستي را از ائمه معصومين (ع) آموخته و اين سخن گهربار امام صادق (ع) را الگوي خود قرار داده اند که فرمود: «ان احببت ان تجاور الجليل في داره وتسکن الفردوس في جواره فلتهن عليک الدنيا واجعل الموت نصب عينک ولا تدخر شيئا لغد واعلم ان لک ما قدمت وعليک ما اخرت ؛ اگر دوست داري که در درگاه الهي با خداوند متعال همنشين شوي و در بهشت در جوار حضرت باريتعالي مسکن گزيني، بايد دنيا [و مظاهر آن] در نظر تو خوار باشد و مرگ را هميشه نصب العين خود قرار بده و براي خود چيزي ذخيره نکن و بدان آنچه قبلا [از اعمال صالح ] تقديم داشته اي به حال تو سودمند خواهد بود و از کارهاي نيک که انجام آن را به تاخير انداخته اي ضرر خواهي کرد .» (2)
عزت نفس
شخصيت هرانسان در گرو عزت نفس اوست كه به اين عزت و تکريم شخصيت از همه چيز حتي از آب و غذا بيشتر نيازمند است، چرا که رنج گرسنگي و تشنگي برطرف مي شود اما تحقير شخصيت و آزردگي روح ، به سادگي رفع نمي شود و چه بسا تا آخر عمر انسان را آزار دهد .
پروردگار متعال انسان را عزيز آفريده و هيچگاه به او اجازه تحقير ديگران و يا شخصيت خود را نداده است . اين سخن در مورد پيروان مکتب تشيع از اهميت ويژه اي برخوردار است . طبق رهنمود امام صادق (ع) ،‌شيعه هيچ گاه نبايد خود را ذليل کند، بلکه بايد از کارهاي تحقيرآميز و ذلت آور اجتناب نمايد .
امام (ع) شيعيان را از تنبلي، دست درازي به سوي ديگران ، زياده طلبي و ساير امور ذلت بار مبرا مي داند و مي فرمايد: «شيعتنا لا يهرون هرير الکلب ولا يطمعون طمع الغراب . . . ولا يسالون لنا مبغضا ولو ماتوا جوعا ؛ شيعيان ما [از فرط ذلت] همانند سگ زوزه نمي کشند و مانند کلاغ طمع نمي کنند . . . آنان هيچگاه به سوي دشمنان ما دست [ذلت] دراز نمي کنند گرچه از گرسنگي بميرند .» (3)
خداوند نيز تن دادن به کارهاي ذلت آور را از جمله صفات منافقين برشمرده و عزت را منحصر به ذات خويش مي داند: «بشر المنافقين بان لهم عذابا اليما الذين يتخذون الکافرين اولياء من دون المؤمنين ايبتغون عندهم العزة فان العزة لله جميعا ؛ به منافقان بشارت ده که عذاب دردناکي در انتظار آن هاست . همان ها که کافران را بجاي مؤمنان دوست خود انتخاب مي کنند . آيا عزت [و آبرو] را نزد آنان مي جويند با اينکه همه عزت ها از آن خداست؟» (4)
امانت داري و راستگويي
از مهم ترين ويژگي هاي شيعه و مؤمن واقعي، برخورداري از دو صفت امانتداري و راستگويي است . اين دو خصلت آن چنان اهميت دارد که اساس نظم و آرامش هر جامعه اي را مي توان با تقويت و ترويج آن دو در بين افراد جامعه پايه ريزي ، مشکلات را، حل و سعادت جوامع را تظمين كرد .
امام صادق (ع) گذشته از توصيه به عموم شيعيان در اين رابطه، به برخي از يارانش در اين مورد پيام ويژه مي فرستاد . توجه آن حضرت به ترويج اين دو خصيصه انساني واخلاقي در ميان شيعيان، جايگاه آن ها را در ميان تمام صفات پسنديده اخلاقي روشن مي سازد .
امام (ع) به يكي از اصحاب خود فرمود: «اذا اتيت عبد الله فاقراه السلام وقل له: ان جعفر بن محمد يقول لک: انظر ما بلغ به علي عند رسول الله صلي الله عليه و آله فالزمه، فان عليا عليه السلام انما بلغ ما بلغ به عند رسول الله صلي الله عليه و آله بصدق الحديث واداء الامانة ؛ هرگاه پيش عبدالله [بن ابي يعفور] رفتي، سلام [مرا] به او برسان و بگو: جعفر بن محمد به تو مي گويد: دقت کن در آن چيزي که به وسيله آن علي عليه السلام در محضر رسول خدا صلي الله عليه و آله سرافراز شد [و او را به آن مقامات عالي رساند . ] پس [تو هم ] آن ها را براي خودت لازم بدان [و رفتار خويش را با آن اوصاف زيبا بياراي]، مطمئناً علي (ع) با راستگويي و امانتداري در نزد پيامبر صلي الله عليه و آله به آن درجه و عظمت رسيد .» (5)
حضرت امام خميني (ره) در شرح اين حديث مي فرمايد: «هان! اي عزيز! تفکر کن در اين حديث شريف! بين مقام صدق لهجه و رد امانت تا کجاست که علي بن ابي طالب را بدان مقام بلند رسانيد . از اين حديث معلوم مي شود که رسول خدا صلي الله عليه و آله اين دو صفت را از هر چيز بيشتر دوست مي داشتند که در بين تمام صفات کماليه مولي (ع) ، اين دو، او را مقرب کرده است و بدان مقام ارجمند رسانده است . جناب صادق عليه السلام نيز در بين تمام افعال و اوصاف، اين امر را که در نظر مبارکشان خيلي اهميت داشته، به ابن ابي يعفور که مخلص و جان نثار آن بزرگوار بوده پيغام داده و سفارش فرموده به ملازمت آن ها .» (6)
امام صادق عليه السلام در حديث ديگري اهميت اين دو صفت را چنين بيان مي دارد: «لا تنظروا الي طول رکوع الرجل وسجوده فان ذلک شي ء اعتاده، فلو ترکه استوحش لذلک ولکن انظروا الي صدق حديثه واداء امانته ؛ به طول رکوع و سجود شخص ننگريد زيرا به آن عادت کرده و اگر ترک کند به خاطر آن وحشت مي کند، بلکه به راستي گفتار و امانتداري او بنگريد .» (7)
بنابراين شيعه واقعي را با عبادت هاي ظاهري نمي توان شناخت ، بلکه بايد در عرصه امتحان، راستي و امانتداري او ثابت شود . چه بسا افرادي که با انجام عبادت هاي سنگين و ريايي، خود را مؤمن و پيرو اهل بيت (ع) قلمداد مي کنند، اما در مقام راستي و امانتداري نمي توانند از عهده آن برآيند و در نتيجه مغلوب شيطان مي شوند .
تلاش براي هدايت ديگران
از جمله ويژگي هاي مورد انتظار براي شيعيان ، هدايت و اصلاح افراد منحرف به طريق صحيح است.
آنان نه تنها خود راه حقيقت مي پيمايند، بلکه از عمق جان ، دوست دارند ديگران هم، چنين باشند . پيروان اهل بيت عليهم السلام تنها به دنبال نجات خود نيستند، بلکه شب و روز در فكر هدايت و راهنمايي گمراهان به انواع انحرافات هستند .
آنان با الهام از رهنمودهاي پيشواي خود امام صادق(ع) ، با بکارگيري شيوه هاي صحيح و پسنديده به اصلاح افراد پرداخته و با اخلاق نيک در جذب گنه کاران تلاش مي کنند و اين کلام زيباي رئيس مكتب جعفري را هيچگاه فراموش نمي کنند که فرمود: «لا تقل في المذنبين من اهل دعوتکم الا خيرا، واستکينوا الي الله في توفيقهم وسلوا التوبة لهم ؛ در مورد هم کيشان بدکار خود جز خوبي [و نيکي] چيزي نگو و از خداوند توفيق هدايت و توبه آنان را بخواهيد .» (8)
سيره امام (ع) نيز در اين رابطه مي تواند راهگشاي محبين باشد .
ولايت مداري
يکي ديگر از ويژگي هاي شيعيان از ديدگاه امام صادق (ع) ، پذيرش ولايت و رهبري امامان معصوم (عليهم السلام) به عنوان تداوم رسالت نبوي (ص) مي باشد . شيعه حقيقي به ولايت اهل بيت چنان دلبسته است که شادي و غم ، خوشي و ناخوشي و تمام لذايذ و شدايد زندگي را با ولايت و محبت ائمه اطهار (ع) پيوند مي زند . محبت اهل بيت عليهم السلام آنچنان در جان و روح او رسوخ کرده که تمام گفتار و اعمال او با ملاک ها و معيارهاي اهل بيت عليهم السلام سنجيده مي شود .
امام صادق عليه السلام فرمود: «رحم الله شيعتنا خلقوا من فاضل طينتنا وعجنوا بماء ولا يتنا يحزنون لحزننا ويفرحون لفرحنا ؛ خداوند شيعيان ما را رحمت کند که از زيادي سرشت ما آفريده شده اند و با آب ولايت ما عجين گشته اند . آنان به خاطر اندوه [و غصه هاي] ما غمناک مي شوند و با شادي ما شاد مي گردند .»
اجتناب از كسب شهرت
اعتقاد مؤمن واقعي اين است که کار و عمل انسان بايد براي جلب رضايت خداوند باشد و به غير از اين ، عمل او ارزش حقيقي نخواهد داشت . کساني که براي خوشايند و جلب رضايت ديگران - که در مسير حق نيستند - تلاش مي کنند، کاري بيهوده انجام مي دهند .
از نظر امام صادق عليه السلام عمل ريايي که براي خشنودي خداوند نبوده و تنها براي ارضاي نفس و يا خوشايند ديگران انجام مي گيرد، نزد خداوند عالم ارزشي ندارد .
امام (ع) مي فرمايد: «کل البر مقبول الا ما کان رئاء ؛ تمام نيکي ها پذيرفته مي شود مگر اعمالي که بخاطر ريا [و نشان دادن به ديگران] انجام گرفته باشد .» (9)
پيشواي ششم در توضيح سخن خويش به عبدالله بن جندب مي فرمايد: «لا تتصدق علي اعين الناس ليزکوک، فانک ان فعلت ذلک فقد استوفيت اجرک، ولکن اذا اعطيت بيمينک فلا تطلع عليها شمالک ؛ هيچگاه صدقه [و کارهاي نيک] را جلو چشم مردم انجام مده به قصد اينکه تو را [مردي] پاکيزه انگارند، که اگر به اين [سخن] عمل کني اجر و پاداش خود را به نحو کامل دريافت خواهي کرد، ولي [به خاطر داشته باش] که اگر با دست راست خود بخشش مي کني دست چپ خود را مطلع نساز .» (10)
رسيدگي به خانواده
اهميت به زندگي خانوادگي و خوشرفتاري با اعضاي خانواده ، يکي ديگر از ويژگي هاي مورد انتظار براي شيعه واقعي است .
پيرو حقيقي امام صادق (ع) هيچ گاه نسبت به خانواده خود، بداخلاق ، تنگ نظر و سخت گير نيست ، بلكه تلاش مي کند به هر نحو شايسته اي با همسر و فرزندان خود رفتار نموده و در صورت امکان به رفاه و امور معيشتي خانواده توسعه دهد .
امام (ع) شيعيان را به خوشرفتاري با خانواده سفارش نموده و آنرا موجب طولاني شدن عمر مي داند و مي فرمايد: «من حسن بره في اهل بيته زيد في عمره ؛ هر کس با خانواده خود خوشرفتاري نمايد عمرش طولاني خواهد شد .» (11)
رعايت آداب اخلاقي
ادب و مواظبت بر فضائل اخلاقي از بزرگترين سرمايه هاي معنوي هر انسان به حساب مي آيد .
انسان با رعايت آداب اخلاقي و اجتماعي جايگاه خود را در جامعه تحکيم بخشيده و دل ها را به سوي خود جذب مي کند . دوست و دشمن، افراد با ادب را ستوده و به آنان به ديده احترام مي نگرند .
امام صادق (ع) رعايت اين اصل را از ويژگي هاي مکتب تشيع مي داند و آن را براي شيعيان امري ضروري و مي شمارد و مي فرمايد: «ليس منا من لم يوقر کبيرنا ولم يرحم صغيرنا ؛ شيعه ما نيست کسي که بزرگترها را احترام نکند و به کوچکترها ترحم ننمايد .» (13)
تعاون و همياري
تعاون و همكاري در بين پيروان و شيعيان اهل بيت (ع) ، موجب نزديکي دل ها و ايجاد محبت مي شود و از مهم ترين عوامل اقتدار و تحکيم ارتباط دربين آنان خواهد بود .
شيعيان با کنار گذاشتن اختلاف نظر و سليقه هاي مختلف و احترام به يكديگر تمامي سعي خود را در پيشبرد وترويج فرهنگ اهل بيت عليهم السلام مي كنند .
امام صادق (ع) در اين مورد به يکي از ياران خود مي فرمايد: «بلغ معاشر شيعتنا وقل لهم: لا تذهبن بکم المذاهب، فوالله لا تنال ولايتنا الا بالورع والاجتهاد في الدنيا ومواساة الاخوان في الله ؛به شيعيان ما برسان و بگو: مبادا گروه ها [ي منحرف ] شما را اغفال کنند، به خدا سوگند! به ولايت ما اهل بيت نمي توان رسيد مگر با تقوي و تلاش در دنيا و همکاري با برادران ديني در راه خدا .» (12)
استفاده از فرصت ها
انسان موفق کسي است که از هر فرصت به دست آمده - گرچه کوتاه مدت باشد - براي رسيدن به هدف بهره گيرد . امام ششم در اين زمينه به پيروان خود فرمود: «من انتظر عاجلة الفرصة مؤاجلة الاستقصاء سلبته الايام فرصته، لان من شان الايام السلب وسبيل الزمن الفوت ؛ هر کس در فرصت هاي بدست آمده که کوتاه و گذرا هستند به انتظار فرصت هاي کاملتري در آينده بنشيند، روزگار آن فرصت کوتاه را نيز از او خواهد گرفت، چرا که عادت روزگار سلب فرصت ها و روش زمانه از دست رفتن است .» (14)
دوري از شركت در مجلس گناه
يکي از عوامل تاثير گذار در روح و روان انسان محيط پيرامون اوست . عوامل انحرافي از جمله اجتماعات و جلسات آلوده و ضد ارزشي که افراد فاسد آن ها را طرح ريزي و اجرا مي كنند ، تاثيرات فراواني را در افراد شرکت کننده باقي مي گذارد و آنان را همرنگ با اهل فسق و فجور و معصيت مي كند .
به همين جهت امام (ع) مؤمنين را از شرکت در اين محافل و رفتن به چنين مکان هايي برحذر مي دارد، مگر اينکه براي تغيير وضعيت موجود باشد .
آن حضرت مي فرمايد: «لا ينبغي للمؤمن ان يجلس مجلسا يعصي الله فيه ولا يقدر علي تغييره ؛ براي مؤمن شايسته نيست که در مجلسي بنشيند که در آن معصيت خداوند انجام مي شود و او توانايي تغيير آن را ندارد .» (15)
قرائت قرآن
قرآن ، کلام الهي و معجزه جاويد پيامبر عظيم الشأن اسلام ،جلوه اي از قدرت و علم پروردگار است و آيات نوراني آن نشانگر عظمت خداوند . قرآن برنامه زندگي وگنجينه اي بي پايان براي مسلمانان و عهدنامه اي ميان خداوند و مردم است .
امام صادق (ع) با اشاره به كلام وحي، به مسلمانان سفارش مي کند که هر روز پنجاه آيه از اين کتاب را تلاوت کنند و نيز در خصوص کيفيت تلاوت و آداب قرائت قرآن مي فرمايد: «عليکم بالقرآن! فما وجدتم آية نجابها من کان قبلکم فاعملوا به، وما وجدتموه هلک من کان قبلکم فاجتنبوه ؛ بر شما باد تلاوت قرآن، پس هر آيه اي يافتيد که کساني قبل از شما با عمل به آن نجات يافته اند، شما هم به آن عمل کنيد و هر آيه اي را مشاهده کرديد که بيانگر عوامل هلاکت [و نابودي ] پيشينيان است، شما هم از آن عوامل پرهيز کنيد .» (16)
اميد كه با عمل به فرامين ائمه اطهار و تأسي به سيره نوراني آنان ، شيعه و پيرو واقعي آنان باشيم.

منابع:
1) تحف العقول، ص 302
2) تحف العقول، ص 304
3) همان ، ص 303
4) قرآن كريم ، سوره نساء ، آيه 138 و 139
5) ) اصول کافي، کتاب الايمان والکفر، باب الصدق و اداء الامانه، حديث 5
6) چهل حديث، امام خميني رحمه الله، ص 477
7) اصول كافي ، ج 2 ، ص 105
8) تحف العقول ،‌ص 304
9) همان ،‌ص 303
10) همان ، ص 305
11) كشف الغمه ، ص 208
12) تحف العقول ، ص 303
13) بحار الانوار، علامه مجلسي ، ج 75، ص 138
14) همان ، ج 78 ،‌268
15) وسايل الشيعه ، ج 11 ، ص 503
16) همان ، ج 4